Pod koniec XIX w. inteligencja, która zrozumiała, że jej sukces będzie zależał od stosunku tzw. mas, zaczęła tworzyć partie polityczne. „Pytanie brzmiało: czy masy wejdą do polityki jako naród, czy jako klasa? Upraszczając, wybór był między patriotycznym chłopem a robotnikiem myślącym w kategoriach klasowych i międzynarodowych” – zaznaczył Timothy Snyder, jeden z najlepszych znawców historii Europy Środkowej i Wschodniej na świecie.
Zadanie nie było łatwe, bo świadomość narodowa wśród przedstawicieli „niższych” grup społecznych była znikoma. „Jeszcze w okresie międzywojennym ogromnie wielu polskich chłopów nie uważało się za Polaków. Wiedzieli, że nie są Żydami, że są katolikami, skąd pochodzą itd., ale na pewno nie rozumieli, że odpowiadają zbiorowo za los narodu czy państwa polskiego. Kształtowanie narodu to był proces mozolny” – sądzi historyk.
Chłopski katolicyzm miał bardzo wielki wpływ na ideologię endecką. „Endecja się z tym nie liczyła, ale rzeczywistość na wsi okazała się inna, niż się spodziewała. Dlatego z czasem stała się bardziej katolicka, niż to zakładał na początku Roman Dmowski - katolicyzm okazał się potrzebny, aby dotrzeć do chłopów i pozyskać ich dla ideologii narodowej” – wytłumaczył amerykański badacz.
Duży wpływ na chłopską świadomość narodową miała edukacja prowadzona przez inteligencję. „Jak pan umie czytać, to jest pan w stanie utożsamiać się z postaciami w książkach. Np. z postaciami historycznymi - Sobieskim, Jagiełłą. Wtedy historia staje się też pańską historią. Jak pan czyta gazety, to utożsamia się pan z ludźmi, których pan czyta albo o których czyta (…) Jak nauczyciel chce, żeby ten świat widzieć w kategoriach narodu, to tak często będzie. Przynajmniej na początku” – zaznaczył Snyder.
Zdaniem historyka nie można przeciwstawiać patriotyzm socjalizmowi. „To absurd i niezrozumienie własnej historii, w tym historii komunizmu w Polsce. Bo komunizm, który panował w Polsce, nie był głównym owocem polskiej tradycji socjalistycznej.
W polskiej myśli socjalistycznej jedni uważali, że trzeba budować państwo narodowe, a potem socjalizm, a drudzy (którzy później stali się komunistami), że nowe państwo to błąd, że potrzebna jest rewolucja w ramach istniejących państw” – twierdzi Snyder.
W polskiej tradycji socjalistycznej element patriotyzmu był bardzo ważny. „Marksizujący inteligenci rozumieli, że nie można mieć patriotyzmu bez sprawiedliwości i prawdopodobnie sprawiedliwości bez patriotyzmu. Więc przyszłe państwo polskie musi mieć coś do zaproponowania chłopom i robotnikom. To coś to sprawiedliwość” – dodaje historyk.
